Cənubi Azərbaycanda Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin liderliyi ilə 3 ay (iyul - sentyabr 1920-ci il) müstəqil olan qısa ömürlü dövlət
Güney
Azərbaycan Demokrat Firqəsi açıq fəaliyyətə 1917-ci ildə başlamış,
həmin il aprelin 9-da "Təcəddüd" qəzetinin ilk sayı nəşr edilmişdir
I
Dünya Müharibəsində İran torpaqlarını işğal edən Osmanlı ordusu Təbriz
və Urmiya şəhərlərini tutmuşdur. Osmanlı ordusunun Azərbaycan bölgəsini
işğal etməsinin əleyhinə çıxan Şeyx Məhəmməd Xiyabani və yoldaşları həbs
edilir və qoşunlar Təbrizi tərk etdikdə onları da özləri ilə aparırlar.
Noyabr 1918-ci ildə Osmanlı ordusunun geri çəkilməsindən sonra Xiyabani
İrana qayıtmış və Azərbaycan Demokrat Partiyasının fəaliyyətini yenidən
canlandırmışdır
1920-ci ilin may ayında Təbrizdə Demokrat
Firqəsinin rəhbərliyi ilə böyük mitinq təşkil edildi. Mitinqdə
imperialistlərin və İran irticaçı qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha
da gücləndirməyə çağırışlar səsləndirildi. Mitinq iştirakçıları təklif
etdilər ki, Azərbaycan bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq uğrunda
qabaqcıl olmuşdur. Bu səbəbdən də onun Azərbaycan əyaləti yerinə
"Azadıstan" (azadlıq ölkəsi) adlanması daha düzgündür və təklif
iştrakçılar tərəfindən qəbul edildi.
Bu mitinqdən sonra qiyam
hərəkatı Azərbaycanın digər şəhərlərinə, Zəncan, Marağa, Miyana, Əhər,
Xoy və daha sonra Ərdəbilə də yayıldı.1920-ci il 22 iyunda Azərbaycan
Demokrat Firqəsi ümumi səslə milli hökumətin qurulması haqqında qərar
qəbul etdi və Şeyx Məhəmməd Xiyabani milli hökumətin sədri seçildi.
1920-ci il iyunun 22-də hökumət başçısı kimi Xiyabani Alaqapıya köçdü.
Bu, Güney Azərbaycan tarixində yaranmış ilk demokratik milli hökumət
idi. "Azərbaycan" sözü yerinə bütün lövhələrdə, dövlət vərəqələrində
"Azadistan əyaləti" yazıldı. Xiyabaninin əleyhinə olan bir sıra şəxslər,
o cümlədən doktor Zeynalabdin xan, Mirzə Bağır Təliə, Hüseynağa
Fişəngçi ("Təbriz" qəzetinin redaktoru), Sultanzadə və başqaları qiyam
əleyhinə fəaliyyətə başlayıb, gizlincə Eynüddövlənin yanına gedirdilər.
Digər bir dəstə isə alman "Kart Vispço" təşkilatının əlaltısı,
"Klidi-nicat" qəzetinin redaktoru Q.Rzazadənin rəhbərliyi ilə
Sosial-demokrat Partiyası ünvanı altında Azərbaycan Demokrat Partiyası
əleyhinə fəaliyyət göstərməyə başladı. Təbrizin vəziyyətini öyrənmək
üçün buraya gəlmiş İngiltərə siyasi idarə rəisi Xiyabani ilə görüşərək
onunla söhbətləşmiş və Azərbaycanın tələblərinin nə olduğunu
soruşmuşdur. Xiyabani demişdir: "Azərbaycan İranın ayrılmaz əyalətidir.
Azərbaycan əhalisi öz qanları bahasına aldıqları konstitusiyanın
icrasını və əməldə məşturə rejimini qoruyub, bütün ölkədə islahat
aparılmasını istəyir".
Xiyabani milli hökumətin rəhbəri kimi Təbrizdə
bir çox islahatlar aparmağa başladı. O cümlədən: jandarm təşkilatını
genişləndirərək, öz başçılığı ilə Milli Qvardiya yaratdı. Məşhur
azərbaycanlı maarifpərvər Əbülqasım Füyuzatı maarif rəisi təyin etdi.
"Məhəmmədiyyə" və "Hikmət" adlı iki qadın məktəbi açdı. Məktəblərdə
təhsilin Azərbaycan dilində keçilməsinə göstəriş verdi. Bakıdan
"İttihadiyyeyi-iraniyan" məktəbindən bir neçə müəllim çağırdı.
Məktəblərdə fars dilni Azərbaycan dilində öyrənməyə göstəriş verdi.
Tehrandan göndərilmiş maliyyə rəisi və hakim müavini Tehrana qaytarılıb,
yeni şəxslər təyin edildi. Xiyabani əyalətdə əmin-amanlığın bərpa
edilməsinə çox əhəmiyyət verirdi. Təbrizə gələn xaricilər Xiyabani milli
hökumətin başçısı olduğu zaman əyalətdəki yüksək dərəcədə olan
əmin-amanlıq haqqında danışırdılar. Bütün idarə işləri, nəşriyyat,
mitinqlər və çıxışlar türk dilində aparılırdı
Müxbirüssəltənə qiyam
və qiyamçıları məhv etmək üçün Təbriz Milli Qvardiyasının rəisi Bağır
xan Salarimillinin oğlu Mirzə Hüseyn xan Haşimini (sərtib Haşimi) və
Təbriz kazak rəisini razı etdikdən sonra Alaqapıya hücum etməyi əmr
etmişdir. Dörd gün davam edən qarşıdurmadan sonra Azadıstan” höküməti
ləğv edilmişdir. Xiyabani 14 sentyabr 1920-ci ildə öldürülmüşdür
درباره این سایت